Обичаи

Една од компонентите за вообличување на општата културна слика на регионот е постоењето, одржувањето и третманот на живото наследство, кое ги содржи разновидните сегменти на локалните митови, усните преданија, древните легенди, ритуалите, сезонските обреди и обичаите поврзани со свадбените и посмртните церемонии и верските празници. Содржејќи го во себе екстрактот на народните верувања од изминатите столетија, овие елементи го одразуваат специфичниот „мит“ на локалната популација, вграден во социолошкиот концепт на современото живеење. Негувањето на живото наследство кое ги следи прастарите форми на народните традиции преку современата култура претставува едно од важните обележја на културниот идентитет на ова подрачје.

Во постоечката литература, стручна и популарна, егзистира богат фонд на податоци за фолклорната традиција на регионот, чие богатство и разновидност биле предмет на воодушевување на патеписците и хроничарите, а станале и дел од истражувањата на многубројни историчари и етнолози. Израснувајќи од обредното музичко наследство, кое во одделни краишта бележи древна хронологија и досегнува до средновековниот период, фолклорното наследство на ова подрачје се развило во повеќе видови на традиционално пеење, чии одгласи се зачувале како музички фон на современите народни случувања. Извонредно инспиративните пастирски, свадбарски и печалбарски песни, љубовната лирика и обредните напеви, како и инструменталните матрици за народните игри, претставуваат драгоцено наследство од далечното минато на народната традиција. Карактеристичното музичко наследство на регионот и ден денес живее преку изведбите во текот на одвивањето на сезонските обреди и на деновите на верските празници.

Она што би можело најдобро да ги дефинира изворните форми на традиционалните обичаи во регионот и грижливата нега за нивно континуирано одржување е раскошниот ритуал на Галичката свадба, Рамазанските пости проследени со етно музика, традиционалното славење Водици, како и следењето на традициите на другите свечености (свадби и сунети).

Во исламската религија Рамазан е светиот месец кој е деветти во лунарната година и секоја година се поместува за 10 дена наназад. Како кај сите припадници на исламот, така и кај Македонците со исламска вероисповед од Реканскиот крај овој празник е најсвет.

Самиот празник е строга должност – фарз на секој муслиман. Рамазан е најсветиот месец во исламот во кој е објавен Куранот во 610 година. Празникот Рамазан Бајрам се слави по завршувањето на светиот месец. За цело време на светиот месец се држи строг пост. Бајрам е празник кој го слави духовното и телесното прочистување.

Во реканскиот крај, самиот ден кога се слави Бајрам започнува со Рамазан-Бајрамска молитва, потоа се оди на гробишта да се посетат гробовите на предците и блиските.

Потоа се честита празникот прво на најстарите (им се целива рака), а потоа на останатите. Помладите секогаш одат кај постарите.

За славењето на денот се приготвуваат и служат традиционалните бајрамски јадења (бајрамско месо, аландити и баклава). Празникот се слави 3 дена и за цело време се оди на честитање.

Куриозитет за славњето на празникот во реканскиот регион претставуваа објавата на зајдисонцето и изгрејсонцето (после, односно пред објавата на оџата) со зурли и тапани кои свират цела ноќ. Овој обичај се одвива за времетраењето на целиот рамазански пост. Рамазанските зурли и тапани во Реканскиот крај на целиот пост му даваат еден посебен мистицизам и покрај тоа што овој обичај има строго практична намена: да го објави престанокот на постот односно почетокот на ифтарот – вечерата, a наутро да го најави почетокот на постот.

Празникот Водици има посебно значење за православното население кое живее на територијата на НП “Маврово„. Како највпечатлив пример за обичаите кои го сочинуваат овој празник ќе го опишеме Празнувањето на Водици во с.Битуше

Празнувањето на водичарските и свети Јовановите зимски празници во Битуше претставува традиција создавана со генерации и прифатена од сите генерации.
Во прославувањето се вклучени сите во селото, Битушани, гости и пријатели на Битуше, а прославата воглавно се одвива во куќите на старите и новите кумови, во и пред црквата Свети Архангел Михаил и во културниот дом. Одбележувањето на Водичарските и свети Јовановите празнувања започнуваат на празникот Свети Атанасиј (Танасовден) на 31 јануари, кога новите кумови даваат збор дека наредната година тие ќе го земат крстот. Овој чин се одвива пред црквата Свети Архангел Михаил во присувство на сите верници во Битуше. Од тој ден новите кумови започнуваат со припреми, затоа што наредната година нивните куќи ќе бидат домаќини.

Официјалниот почеток на празнувањето претставува празникот Свети Василие (Василица) на 14 јануари, кога новите кумови во присувство на голем број Битушани одат да полнат вода за замесување лебови. Полнењето на вода се обавува на Василица, в мугри, штом денот ќе започне. Сите се враќаат во куќите на новите кумови каде со пеење на свети Јовановата песна ДОБРЕ МИ ДОЈДЕ СВ. ЈОВАНЕ се замесуваат првите лебови и се пие дренова ракија во знак на почеток на празнувањата.

На 17 јануари во претпладневните часови зовачките (гласниците) од старите кумови покануваат за испраќање на кумството. Канењето се обавува по сите отворени куќи во Битуше по утврден ред почнувајќи од маалото Ранчевци па до крајот на селото. Вечерта во куќите на старите кумови се собираат гости да ги испратат кумовите кои ги носат крстовите во манастирот Св. Јован Бигорски.
Кумовите од куќите на старите кумови ги испраќаат сите присутни во Битуше со пеење на песнатаЗБОГУМ СОЗДРАВЈЕ СВЕТИ ЈОВАНЕ сè до месноста Лајковец каде по поздравувањето жените се враќаат дома, а машките одат во манастирот Св. Јован Бигорски каде заедно со кумовите од другите села присувствуваат на врзувањето на крстот, а потоа на вечерна богослужба и на осветување на св.Јовановата вода – ајазмо сè до раните утрински часови кога сите кумови се разделуваат и одат секој во своето село.

Во манастирот, покрај битушките, доаѓаат кумови од Ростуше, Требиште, Велебрдо, Јанче и од други села. Кумовите со врзаните крстови двата заедно на китка сув босилок се враќаат во Битуше за на Лајковец да бидат пречекани од Битушани, за да земат ајазмо од која пијат и се замиваат.

На 18 јануари – Водокрст кумовите шетаат по куќи почнувајќи од старите кумови. Во сите куќи има поставено софра со посни јадења, се сече свети Јованов леб и се остава ајазмо. По посетувањето на сите куќи, врзаните крстови се враќаат во црквата Св. Архангел Михаил каде во котлето со ајазмо преноќуваат. Крстовите цела година претстојуваат во куќата на новите кумови со исклучок на две ноќи и тоа на 17 спрема 18, кога престојуваат во манастирот Св.Јован Бигорски и наредната вечер кога се во битушката црква.
На 19 јануари – Богојавление, по биењето на камбаната, сите се собираат во црквата на утринска богослужба, за потоа, со дигање на бајраците и другите реликвии, се оди по КРСТИ. Патот по крсти е строго утврден, а води од црква до јаз (Битушка Река). Овој чин се обавува со пеење на обичајни песни, жените пеат, Крсти носиме бога молиме, а мажите го пеат тропарот Во Јордање. На јаз на мостот на Битушка Река свештеникот го обавува чинот на голем водосвет за потоа да го фрли крстот во ладните планински св.Јованови води на Битушка Река каде најхрабрите и најсреќните ќе го извадат. Со обавувањето на големиот водосвет се врши осветувањето на сите води. Од тука жените и девојките кои ќе бидат кумстарки облечени во битушка народна носија одат во куќите на новите кумови распоредени по родбинска и пријателска врска за да ја почнат процесијата на кумство од куќата на новите кумови до пред црква, каде со табли во кои има водичарски лебови, гордо го играат свеченото обредно свети Јованово водичарско оро. Машките го следат овој дел од прославата послужени со ладна ракија и мезе од бубулки, суво грозје и бомбони. Како составен дел на кумството покрај лебовите кои ги носат жените е и изварот кој го носи во тепсија постара жена и кашкавалот кој го носи маж во канта, а се делат заедно со лебот во просториите на културниот дом. По разделувањето на кумството со звуците на зурлата и тапанот се заигрува оро во кое учествуваат сите присутни.

Новите кумови придружувани од најблиските роднини одат в црква за да го земат крстот.

Вечерта се оди во куќата на старите кумови за да им се честита испраќањето на кумството. Сите носат цел леб завиткан во шамија. Истиот ден се посетуваат куќите кои го слават Јордање а се оди и во домовите каде меѓу двете водици е склучен брак.

Заедно со Рамазан Бајрам спаѓа во групата на најсветите празници во исламот.
Празникот Курбан Бајрам паѓа во последниот исламски месец зул-хидџџе односно во превод – дванаесeтти месец, десетти ден од лунарниот календар според кој се води Исламот. Во овој месец, кај припадниците на исламската вероисповед се одвива аџилакот во светите места Мека и Медина. Самото име на празникот Курбан-Бајрам означува давање жртва по извршениот аџилак.
Куранот, врвната света книга на муслиманите, е објавен за првпат во светиот месец Рамазан и е завршен со пишување по 23 години, во месецот зул-хидџџе. Курбан Бајрам всушност го слави завршувањето на Куранот.
Три важни верски знаменитости се врзуваат за деновите на Курбан Бајрам:

·         Завршетокот на објавата на куранот

·         Одвивањето на хаџот (аџилакот во Мека и Медина)

·         Колењето курбан

Самиот чин на славењето на празникот почнува со молитвата за Курбан Бајрам рано изутрина, а потоа се коле (дава на Господ) курбан. Најчесто за курбан се дава овен или овца.

Пред да се изврши колењето, се кажува молитва. Потоа месото се дели на пријателите и комшиите, на сиромашните, а еден дел останува и во семејството.
Останатите адети се исти како и оние за Бајрам Рамазан.

Во животот на реканското население, свадбата има видно место како традиција исполнета со низа специфични фолклорни карактеристики својствени за македонскиот народ.

Исхраната и јадењата поврзани со повеќето фази на свадбата (од свршувачката до првичето) се мошне специфични, кои не се менуваат и на свадбата и даваат посебна реканска карактеристика што не се среќава во другите области.

При свршувачката, се практикува еден интересен обичај од минатото во селата на Река. Имено, стројникот носи во пазувата шамија од умрен човек (кој бил врзан со шамијата на вилицата и главата – рекански муслимански погребен обичај), а со себе носи и шеќерче, бидејќи одел за добра работа. Улогата на шамијата има магијско својство во смисла: „Колку што зборет мртовецот толку да зборет бабото (таткото) на цуцата, просто устата да му се врзе.“ Притоа стројникот постојано мешал со машата во огнот или собата (шпоретот) да искрат дрвата со цел цуцата да му ја дадат. Како добри денови за стројници се сметаат недела навечер спроти понеделник и среда навечер спроти четврток.

Обично под свадба се подразбира денот кога се зема невестата. Според тоа, свадба е церемонијата што се прави кај машката страна, бидејќи во реканскиот регион за женската страна не е задолжително да се изложува на трошоци и да прави свадбарски јадења. Невестата може да биде и бегалка, и во тој случај свекорот за својот син прави свадба. Свадбата е задолжителна само за машката страна.

Неколку дена пред овој свечен церемонијал, од страна на свадбаленот, а тоа се таткото и мајката на младоженецот, се праќаат золеми (повикувачи). Тоа се или деца или возрасни кои одат од куќа до куќа во селото и околните села и им се обраќаат со зборовите „Имаш селам од бабо ми, те викаме на свадба“ и се соопштува денот кога е свадбата.

Сите подготовки за свадбата се завршени. На денот уште рано изутрина се коле крупен добиток (вол, јунец или крава) во зависност од тоа колку куќи се поканети на свадбата. Месото се сече пред почетокот на свадбата и се става во казанот за варење.

За свадбата по традиција се прават следните јадења: чорба, месо, пилав и алва.
Свадбата најчесто се одвива под ведро небо, од утринските часови па сè до доцна навечер. Неизоставен дел од свадбата е и традиционалната реканска музика со зурли и тапани.

Сунетисувањето на машките деца од исламска вероисповед е задолжителен верски обред кој се врши на возраст од 5 до 8 години.

На овој верски обред кај Македонците муслимани во реканскиот регион му се посветува посебно внимание така што се прави веселба – исто како за свадба. Затоа сунетот се нарекува и мала свадба, а за гостите се подготвуваат традиционални јадења, онака како што се правело со векови.
Самата церемонија на сунетисувањето започнува со поканување на гостите, при што се пеат народни песни, а најчесто:

Неколку дена пред главната церемонија, поблиските роднини се викаат на церемонијалот нареченКитење на капчето. На оваа церемонија најчесто одат жени и се пеат традиционални рекански песни.

Пред да се изведе чинот на сунетисување, детето се шета на коњ низ село, а на коњот со детето се наоѓа и неговиот дајџо-вујко (ако детето нема вујко може и чичко или друг близок роднина).

По извршувањето на обрежувањето (кое порано го извршувал берберот, а денеска се прави во медицинска установа), родителите подготвуваат ручек на кој се канат роднини и пријатели и се прави општа веселба. Јадењата се идентични со свадбарските и неизоставна е реканската музика на зурли и тапани.